انعکاس فولکلور آذربایجان در اشعار حیدر بابای شهریار
نوشته دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی
فولکلور هر ملتی آیینه تمام نمای زندگانی هر ملتی محسوب می شود و انعکاس فولکلور ملی در اشعار هر شاعری نمایانگر مردمی و ملی بودن آن شاعر می باشد. شاعر شیرین سخن شهریار نیز از این جمله شاعران مردمی است که توانسته با الهام گیری از فولکلور غنی آذربایجان حیدر بابای خود را جهانی سازد.
فولکلور غنی آذربایجان که میراث چندین هزارساله مردم آذربایجان محسوب می گردد بر اساس انعکاس در اشعار این چنین شاعران است که آثاری از آن ادبیات شفاهی در ادبیات مکتوب ما بر جای مانده است . در این مقاله سعی گردیده عناوین فولکلور آذربایجان که در اشعار حیدر بابای شهریار منعکس شده ، استخراج و توضیح داده شود.
شهریار درمنظومه حیدر بابا ، اشعار فولکلوریک خود را با این ابیات شروع می کند:
حیدر بابا ائلدئرئملار شاخاندا
سئللر سولار شاققیلداییب آخاندا
قیزلار اونا صف باغلاییب باخاندا
سلام اولسون شوکتیزه ائلیزه
منیم ده بیر آدیم گلسین دیلیزه
و سپس محیط روستائی اشعار حیدر بابا یعنی روستای شنگل آوا - که در نظر هر روستایی قابل تجسم است - را با این اصطلاحات به نمایش می گذارد از جمله :
کهلیکلرین اوچماسی
دووشانلارین قاچماسی
باغچالارین چیچکله نیب آچماسی
قار چیچه یین چیخماسی
و وزش باد در آستانه بهار تصویر ساز رسیدن جشن بزرگ سال نو می باشد که مراسمات آن با طمطراق زیاد در اقصا نقاط آذربایجان به شکل زیبا و با شکوهی اجرا می شود. شهریار مراسم شروع جشنهای بهاری را با شب آخر چهارشنبه بازگو میکند و آن هم با مراسم شال ساللاماق یا بئلدی بئلدی ی خودمان
بایرام ایدی گئجه قوشو اوخوردو
آداخلی قیز بیگ جورابین توخوردو
هر کس شالینبیر بجادان سوخوردو
آی نه گوزه ل قایدادی شال ساللاماق
بی شالینا بایراملیغی باغلاماق
که در اینجا اشاره ای تلویحی به مراسم بایراملیق و دادن هدیه هم شده است.
از دیگر مراسمهای بهاری مردم آذربایجان آششیق اویناتما، یومورتا بویاما و یومورتادویوشدورمه می باشد که شهریار به شکل زیبایی در منظومه حیدر بابا آورده است :
یومورتانی گویچک گوللو بویاردیق
چاققیشدیریب سینانلاری سویاردیق
اویناماقدان بیرجه مه یه ر دویاردیق
علی منه یاشیل آشیق وئرردی
ایرضا منه نوروز گولو ده ره ر دی
و در جای دیگر از مراسم حنا بندان دختران و تمیز کردن خانه های روستائی که از اولین هفته ماه آخر سال شروع می شود بدین شکل صحبت می کند:
بایران اولوب قیزیل پالچیق ازه رلر
نقیش ووروب اوطاقلاری بزه رلر
طاخچالارا دوزمه لری دوزه رلر
قیز گلینینفیندیقچاسی حناسی
هوسله نهر آناسی قایناناسی
قسمت جدانشدنی دیگر از فولکلور آذربایجان عاشیق های آذربایجان می باشد . قدمت این خنیا گران چیره دست که به قدمت تاریخ ترکان می باشد در کلیه مراسمات مردم آذربایجان اعم از عروسی و شادی های مردمی به اشکال مختلف دیده می شود در حیدر بابای شهریار به شکل زیبایی منعکس است
حیدر بابا میر اژدر سسله نه ننده
کند ایچینده سسد ه ن کوی ده ن دوشه نده
عاشیق روستم سازین دیلله ندیره نده
یا دیندادیر نه هوله سه ک قاچاردیم
قوشلار تکین قاناد چالیب اوچاردیم
سنت دیرین قصه گوی درآذربایجان که از قدمت زیادی برخوردار است در اشعار حیدر بابا منعکس شده است. آن هنگام که در شبهای طولانی و سرد آذربایجان مشغولیتی جز قصه گویی وجود نداشت بازار مادر بزرگهای قصه گو بسیار رونق داشت. قصه های کوروغلو، ساری اینک، ملیک ممد، ملیک جومشود،اصلی- کرم و دیو های ترسو از جمله داستانهای بسیار محبوب آذربایجانیان محسوب می شد. در میان کودکان نیز داستان بزی که به خاطر بچه هایش با گرگی درنده در می افتد و به خاطر عقلش بر وی چیره می گردد بسیار خواهان داشت. این داستان همان داستان مشهور شنگولوم – منگولوم می باشد که در ذهن شهریار برجای مانده و در حیدر بابا منعکس شده است:
قاری ننه گئجه ناغیل دییه نده
کولک قالخیب قاب باجاانی دویه نده
قورد کئچی نین شمگیلیسین یییه نده
من قاییدیب بیر ده اوشاق اولایدیم
بیر گول آچیب اوندان سونرا سولایدیم
در فولکلور آذربایجان دوره گردها از مهمترین عناصر خبر رسانی روستائیان از تحولات جامعه و وسائل نو ظهور بود که امروزه تقریبا این تیپ فروختن وسائل و اشیا لازمه برای روستائیان منسوخ شده است. شهریار می گوید:
حیدر باب بولاقلارین یارپیزی
بوستانلارین گولبه سری قارپیزی
چرچیلرین آغ ناباتی ساقیزی
ایندی ده وار داماغیمدا داد وئره ر
ایتگین گئد ه ن گونلریمده ن یاد وئره ر
مراسمهای با شکوه و سنتی عروسی که یادگار جامعه ای غیر صنعتی می باشد و بقایای آن هنوز هم در گوشه و کنار آذربایجان بر جای مانده است از چشمان تیز بین شهریار دور نمانده است مانند مراسم حنا( حنا گئجه سی)، شمع روشن کردن، آلما آتما و هنر نمائی عاشیق ها در مجالس عروسی
حیدر بابا کندین طویون توتاندا
قیز گلین لر حنا پیلته ساتاندا
بی گلینه دامدان آلما آتاندا
منیم ده او قیزلاریندا گوزوم وار
عاشیق لارین سازلاریندا سوزوم وار
بی شک حیدر بابای شهریاربه خاطر همین سبک روان ،بی ریا و برخاسته از روح معنوی و مادی مردم آذربایجان بود که جزو ماندگارترین آثار هنری بشریقرار گرفت و از همان ابتدای انتشارش بر دلها نشست و دهها تن نظیره به آن نوشتند و به دهها زبان دنیا ترجمه شد و برصفحات دهها کتاب درسی جای گرفت .
منابع
کلیات نرکی شهریار انتشارات الهدی 1371
آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینا بیر باخیش، دکتر هیئت
با نام خدا آغاز كرديم